از نظر متخصصین روانشناسی کودک خیلی از رفتارهاى غیرعادى کودکان در واقع واکنش نسبت به فشارهایى است که احساس مى‌کنند. استرس حالتى است که ارگانیسم را علیه یک عامل مهاجم نامعین مثل جراحت ، عفونت ، درد ، آلرژى و حتى خوشحالى و غم به واکنش وامى‌دارد. عوامل بسیار ظریفى هستند که منشاء فشارند و مى‌توانند توانایى‌ها، قابلیت‌هاى یادگیرى و بطور کلی زندگى کودک را تحت تأثیر قرار دهد. کودکان در حین رشد و بلوغ یاد می‌گیرند که با استرس مواجه شوند و به آن واکنش نشان بدهند.

بسیاری از عواملی که موجب استرس‌ می‌شوند، برای بزرگسالان قابل‌مدیریت هستند، اما برای کودکان بسیار پیچیده و آزاردهنده‌اند، درنتیجه حتی تغییرات کوچک نیز می‌توانند بر احساس آرامش و امنیتِ کودکان خدشه وارد کنند. بسیارى از علائم استرس دوران کودکى به قدرى ظریف و حساس است که والدین یا مربیان هرگز متوجه آن نمى‌شوند. گاهی حتی بیماری‌های جسمی و سرماخوردگی‌های مداوم کودک نیز می‌تواند ناشی از استرس در کودکان باشد. 

بیشتر والدین دنیای کودک را دنیایی پر از شور و نشاط و بدون هرگونه استرس و نگرانی می دانند و از آنجا که خودشان از فرزندانشان محافظت و مراقبت کرده و نیازهایشان را تامین می کنند خیلی به عوامل استرس زا توجه ندارند.

اغلب ما یاد دوران کودکی خود می کنیم و دوست داریم به دورانِ خوشِ کودکی بازگردیم همان دورانِ بی‌دغدغه، شاد و سرشار از بازی‌های کودکانه. اما انگار فراموش کرده‌ایم که آن دوران زیبا و 

خوش نیز گاهی با استرس همراه بود. واقعیت این است که کودکان نیز استرس را تجربه می‌کنند ولی عوامل استرس در کودکان متفاوت است

واقعیت این است که کودکان نیز احساسات مربوط به خود را دارند و به عبارتی مطابق با شرایط سنی شان از احساسات زیادی برخوردارند. آنها هم همانند بزرگسالان استرس را احساس می کنند و چنانچه از نحوه برخورد با آن آگاهی کامل نداشته باشند بدون شک دچار آسیب هایی خواهند شد.
نکته حائز اهمیت در این زمینه، داشتن آگاهی کافی برای والدین است. آنها باید به کودکان خود آموزش دهند که چگونه احساسات و عواطف خود را شناسایی و با والدین خود در میان بگذارند. با توجه به تجربیات پدر و مادر این امکان وجود دارد که از راههای صحیح با این مشکل برخورد کنند.

 والدین آگاه با ارائه مهارت های صحیح به فرزندان خود کمک می کنند تا در طول زندگی با هر نوع استرس و فشاری روبرو شده و بتوانند بر آن غلبه کنند.

موارد زیر از رایج‌ترین عوامل ایجاد استرس در کودکان هستند:

• نگرانی درمورد تکالیف یا نمرات مدرسه
• درد، جراحت، بیماری و ...
• مشاجره های حتی کوچک بین والدین
• حجم فعالیت‌ها و مسئولیت‌ها در مدرسه، باشگاه و....
• مشکل با دوستان، آزار دیدن و زورگوییِ سایر بچه‌ها یا فشارهایی که از سمت گروه به کودک وارد می‌شود
• تغییر مدرسه، نقل مکان یا مسائل و مشکلات خانوادگی، بی‌خانمانی و...
• داشتن افکار منفی نسبت به خود
• تغییرات جسمی و فیزیکی (مثلا در دوره‌ی بلوغ) در دختران و پسران
• مشکلات خانوادگی مانند طلاق یا جدایی والدین
• وجود مشکلات و مسائل مالی در خانواده
• زندگی در منطقه یا خانه‌ای ناامن

گاهی کودکان درمورد استرس و مشکلات خود مستقیما صحبت نمی‌کنند، در این شرایط  ، والدین وظیفه دارند سر صحبت را باز کنند و دریابند که چه چیزی کودک را آزار می‌دهد. در واقع علیرغم سکوت، کودکان میل دارند که والدین به آنها کمک و مشکل‌شان را حل کنند. برای رفع استرس کودک‌تان، ابتدا باید بفهمید که این استرس نتیجه‌ کدام تغییرات منفی و ناخوشایندِ زندگی اوست. در مواردی استرس در کودکان می‌تواند خوب و مثبت باشد، اما استرس  شیوه‌ی تفکر، فعالیت و احساسات کودک اثرات مخربی می‌گذارد.بر

عوامل استرس کودکان

استرس علائم متفاوتی دارد که هر کدام از آنها می توانند با علائم شرایط یا بیماری های دیگری غیر از استرس باشند. ولی به هرحال به هر تغییر ناگهانی در رفتار کودکان که مربوط به مراحل رشد نباشد باید توجه کرد. بعضی از این علائم و یا یک یا دو مورد ناگهانی که مدتی دراز به طول انجامند نیازمند مراقبت های بیشتر هستند. به هر صورت هرگاه استرس وارد زندگی کودک شود بطوریکه کودک احساس سرخوردگی، پریشانی یا بیماری فیزیکی کند باید به یک متخصص( پزشک کودکان، مشاور مدرسه و یا یک روانشناس) مراجعه کرد.
 

در حالیکه کودکان نه مشغله کاری دارند و نه مشکل مالی، پس چه عاملی می تواند موجب نگرانی آنها شود؟

در پاسخ باید گفت عوامل بسیار زیادی وجود دارد که ممکن است در کودک استرس ایجاد کند. استرس می تواند هر فردی را که احساس نا امیدی می کند تحت تأثیر قرار دهد حتی کودکان. پیش از رفتن به مدرسه جدایی از والدین و پس از آن فشارهای تحصیلی و اجتماعی بخصوص تطبیق دادن خود با شرایط موجود در کودک استرس ایجاد می کند.

بسیاری از کودکان بعد از ساعات مدرسه فرصتی برای بازی یا استراحت کردن ندارند. اگر کودکی از فعالیت فوق برنامه شکایت دارد و یا تمایلی به انجام دادن آنها ندارد، به این معناست که بیش از حد معمول برای او برنامه ریزی شده است که این مساله خود منشا استرس برای کودک می گردد.
کودکانی که تصاویر ناراحت کننده در تلویزیون تماشا می کنند و یا اخبار مربوط به بلایای طبیعی، جنگ یا تروریسم را می شنوند ممکن است نگران امنیت خود یا افراد مورد علاقه خود شوند.

استرس در کودکان ممکن است با عواملی بیش از آنچه در زندگی آنها اتفاق می افتد تشدید شود. آیا فرزندتان صحبت های شما درباره مشکلات کاری، نگرانی در مورد بیماری بستگان، و یا جر و بحث با همسرتان را می شنود؟

والدین باید مراقب چگونگی صحبت کردن خود در حضور کودکان باشند زیرا آنها نگرانی پدر و مادر خود را احساس کرده و دچار استرس می شوند.
اخبار جهان نیز می تواند موجب استرس شود. کودکانی که تصاویر ناراحت کننده در تلویزیون تماشا می کنند و یا اخبار مربوط به بلایای طبیعی، جنگ یا تروریسم را می شنوند ممکن است نگران امنیت خود یا افراد مورد علاقه خود شوند. با کودکان در مورد آنچه می بینند یا می شنوند صحبت کرده و برنامه هایی را که تماشا می کنند کنترل کنید، به این ترتیب در درک بهتر آنچه در جریان است به او کمک می کنید.
عوامل مشکل سازی چون بیماری، مرگ عزیزان یا طلاق نیز مؤثر هستند. اگر این عوامل به فشارهای روزانه که کودک با آنها مواجه است اضافه شود استرس در او تشدید می شود. حتی مسالمت آمیز ترین طلاقها برای کودک تجربه ای دشوار است زیرا اصلی ترین سیستم امنیتی او یعنی خانواده دچار تغییری جدی می شود. والدینی که از یکدیگر جدا می شوند هرگز نباید کودک را وادار به انتخاب یکی از طرفین کنند و یا در حضور او از یکدیگر بدگویی کنند.

علائم و نشانه ها

همیشه تشخیص اینکه کودکان چه موقع دچار فشار روحی هستند کار ساده ای نیست اما تغییرات رفتاری در کوتاه مدت مانند تغییرات در خلق و خو، ادا درآوردن، تغییر در الگوهای خواب یا شب ادراری می تواند نشانه هایی از وجود استرس در کودک باشد. بعضی از کودکان دچار مشکلات فیزیکی مانند دل درد یا سردرد می شوند، بعضی در تمرکز و انجام تکالیف درسی مشکل دارند و بعضی دیگر گوشه گیر شده و بیشتر وقت خود در تنهایی سپری می کنند.
در کودکان کم سن و سال تر استرس ممکن است موجب پیدایش عادات جدید رفتاری شود مانند مکیدن انگشت، پیچاندن موهای خود یا انگشت کردن در بینی. کودکان بزرگتر ممکن است دروغ بگویند ، موجب آزار و اذیت دیگران شوند یا پرخاشگری کنند

برای کاهش استرس کودکان چه کنیم؟

والدین ممکن است نتوانند از بروز احساساتی مثل خشم، عصبانیت، ناراحتی در فرزندان خود جلوگیری کنند اما می توانند ابزار و راه کارهایی را که برای غلبه بر این احساسات وجود دارد، به فرزندان خود معرفی و یا در اختیار آنان قرار دهند.

خانه برای کودکان به عنوان یک پناهگاه محسوب می‌شود. خانه جایی است که کودک در آن باید احساس امنیت کند و از دست مشکلات به آن‌جا پناه ببرد. والدین و سایر اعضای خانواده باید اطمینان حاصل کنند که محیط خانه یک محیط مثبت است.  استرس کودک باعث پایین آمدن اعتماد به نفس و عزت نفس آنها می شود. والدین می‌توانند با تعریف کردن از آن‌ها درکارهایی که درست انجام می‌دهند، به کودکان کمک کنند تا عزت نفس خود را بازسازی نمایند.

صدای خود را بالا نبرید

وقتی متوجه عصبانیت و ناراحتی فرزندتان شدید سعی نکنید با صدای بلند از او سؤالی کنید یا با گفتن کلماتی مثل: خوب، حالا مگه چی شده؟ دنیا که به آخر نرسیده، هیچوقت فرزندتان را متهم جلوه ندهید.

به سخنان فرزندتان خود خوب گوش دهید به آرامی از فرزند خود سؤال کنید چه موضوعی باعث ناراحتی اش شده است و سعی کنید فقط شنونده باشید. با علاقه و صبر و حوصله به سخنان او گوش دهید و از هرگونه پیشنهاد، داوری، نصیحت و امر و نهی پرهیز کنید.
با ادای کلمات و جملاتی سعی کنید به فرزندتان القا کنید که متوجه احساسش شده اید و با او کاملاً هم عقیده هستید.

احساس آنها را نامگذاری کنید

اکثر کودکان هنوز نامی برای احساسات خود ندارند. اگر فرزند شما احساس خشم و ناراحتی کرد با استفاده از کلمات به تشخیص احساس او کمک و او را در نامگذاری احساسش یاری کنید.
چنانچه آنها به احساس خود و نام آن آگاه باشند، نحوه بیان بهتری خواهند داشت و بهتر می توانند با شما رابطه برقرار کنند

علاوه بر همه این موارد:

استراحت کافی، تغذیه مناسب و البته تربیت درست می توانند از عوامل مؤثر باشند. برای فرزند خود وقت کافی در نظر بگیرید. مهم نیست آنها می خواهند با شما صحبت کنند و یا فقط در کنار شما باشند، این فرصت را به آنها بدهید.
با گفت و گو در مورد آنچه ممکن است دلیل استرس باشد به فرزند خود کمک کنید تا بر استرس خود غلبه کند. به کمک یکدیگر راه حل های مناسبی پیدا کنید مانند:کاهش فعالیت های بعد از مدرسه، گذراندن وقت بیشتر با خانواده یا معلم و انجام فعالیت های ورزشی.
همچنین می توانید کودک را از قبل برای روبه رو شدن با موقعیت های تنش زا آماده سازید. مثلا اجازه دهید بداند که قرار است به دکتر برود و با او در مورد آنچه ممکن است اتفاق بیفتد صحبت کنید. به یاد داشته باشید که کودکان کم سن و سال تر نیازی به آماده سازی ندارند زیرا این عمل می تواند موجب اضطراب بیشتر آنها شود.

اگر فرزند شما احساس خشم و ناراحتی کرد با استفاده از کلمات به تشخیص احساس او کمک و او را در نامگذاری احساسش یاری کنید

فرزندتان را از علاقه خود مطمئن کنید و به وی یادآور شوید که حتی در زمان ناراحتی شما، می تواند به رویتان حساب کند. مهم تر از همه اینکه کودک باید بداند که می تواند به شما تکیه کند. یادتان باشد حضور شما -چه فیزیکی و چه عاطفی- اهمیت زیادی دارد. هر اتفاقی که بیفتد، حتی اگر مجبورید به یک تماس تلفنی یا اینترنتی بسنده کنید باید برای فرزندتان وقت بگذارید و توجه و محبت خود را نثار او کنید.

و نکات آخر اینکه:

* سعی کنید در تمام وقت به او احساسی مثبت القاء نمایید و بگویید که کمتر مشکلی است که قابل حل نباشد و تمام اینها موقتی است.